Bewust anders en duurzaam wonen in Proeftuin Erasmusveld

De superlatieven (‘duurzaamst’, ‘toonaangevendst’) zijn typerend voor de pionierfase waarin duurzame gebiedsontwikkeling zich begin deze eeuw bevond. Inmiddels zijn we een flink eind verder. Het gebied met volkstuintjes en sportvelden – ingeklemd tussen wederopbouwwijk Den Haag Zuidwest en Vinexwijk Wateringseveld – verandert nu in een duurzaam woongebied met zo’n 370 nieuwe woningen. Dat zijn koopwoningen, sociale huurwoningen en huurwoningen voor BPD Woningfonds. Ze zijn verdeeld over woongebouw Leyhof (appartementen en stadswoningen, in aanbouw) en De Velden (vijf hofjes met grondgebonden koopwoningen). Duurzaamheid is het overkoepelende thema, tot in de kleinste details.

Vanaf het allereerste begin waren de bewoners actief betrokken bij de plannen. Al in 2009 werd een charrette (ontwerpatelier) georganiseerd met bewoners, ontwikkelaars, het hoogheemraadschap en afval- en energiebedrijven. De Rijksoverheid deed mee met een Praktijkatelier van AgentschapNL. Een belangrijke mijlpaal werd bereikt in 2016. Toen sloot de gemeente Den Haag met BPD en andere partijen een Manifest Duurzaam Erasmusveld, waarin de ambities werden vastgelegd. Die ambities gingen verder dan energie, water en afval. Sociale duurzaamheid was minstens zo belangrijk. Sterke betrokkenheid van de bewoners stond voorop. Mensen voelen zich in Erasmusveld echt thuis. Ze zijn verbonden met de duurzame identiteit van de wijk. Daarom zijn ze ook sterk betrokken bij de ontwikkeling en beheer van de wijk en de openbare ruimte.

BPD zette daarvoor bewust een stap extra. Onder de noemer ‘Gezond, Stads, Samen’ en aan de hand van negen duurzame ontwerpprincipes is geëxperimenteerd op vele vlakken. Bas Kalter, ontwikkelingsmanager van BPD: ‘We hebben veel tijd en aandacht besteed aan het leren en experimenteren met tijdelijke duurzame vormen van wonen en leven, zoals off-grid tiny houses en een permacultuur stadsakker. Zo hebben we op kleine schaal veel geleerd. Dat konden we later op gebiedsniveau toepassen.’ Pionieren, experimenteren en leren – het loopt als een rode draad door deze gebiedsontwikkeling. Er kwamen gezamenlijke ontwerpsessies, thema-activiteiten, co-creatieprogramma’s en een landelijke ontwerpprijsvraag rond collectieve ruimtes en duurzame voorzieningen. Kalter: ‘Participatietrajecten hebben ons veel geleerd. Bijvoorbeeld dat mensen behoefte hebben aan ontmoetingen in het gebouw en de wijk. Daarvoor hebben we gedeelde voorzieningen gemaakt: een gezamenlijke wasserette, woonkamer, daktuin, slaapkamer, klusruimte, hofjes en een paviljoen. Hierdoor woon je bewust anders in Proeftuin Erasmusveld.’

Samen met de toekomstige bewoners is zo een bijzondere wijk ontworpen, met een breed scala aan duurzame woonproducten in een groene, waterrijke omgeving. In Proeftuin Erasmusveld zie je de vier pijlers terug die BPD in zijn vernieuwde duurzaamheidsstrategie heeft benoemd. De wijk is gasloos, alle woningen zijn energiezuinig. Een collectieve wko-installatie zorgt voor verwarming en koeling. In Leyhof worden alle gebouwen zoveel mogelijk op de zon georiënteerd. Begin deze eeuw was klimaatverandering nog niet zo’n hot topic als nu, maar de wijk speelt erop in, zowel op gebouw- als gebiedsniveau. Leyhof heeft bijvoorbeeld een verkoelend sedumdak dat ook regenwater opvangt. De gevels bevatten nestkasten voor vleermuizen en vogels. Wadi’s voeren regenwater af naar de omgeving. Circulariteit zie je onder meer terug in de gescheiden afvalstraatjes – een les die in de proeftuin is geleerd.

In het gehele gebied krijgt gezond en langzaam verkeer voorrang boven de auto. Parkeren doe je aan de rand, het binnengebied is autoluw. Voor bewoners staan elektrische deelauto’s en deelfietsen klaar. Dat heeft een directe relatie met gezondheid, een ander belangrijk thema. Een ecolint, een voetgangerspad, slingert door het gebied, zonder dat het wegen kruist. Voedsel- en beweegtuinen nodigen overal uit tot gezond gedrag.

‘Proeftuin Erasmusveld is een wijk die op alle fronten goed op de huidige én toekomstige behoeften van de maatschappij is ingericht,’ zo vat Kalter het samen. ‘Bijvoorbeeld hoe we omgaan met klimaatadaptief en natuurinclusief bouwen, de groene en waterrijke setting, energietransitie, gezondheid en mobiliteit en sociale duurzaamheid door collectiviteit.’ Dat sociale aspect van duurzaamheid is heel belangrijk. Duurzaamheid is veel meer dan zonnepanelen op je dak of een deelfiets om de hoek. Mensen willen bewuster leven, invloed uitoefenen op de kwaliteit van hun woning en woonomgeving. Ze willen bewust hun leven vormgeven samen met anderen. Die sociale betrokkenheid was kenmerkend voor het gehele ontwikkelingsproces. 

Een wijk met zoveel initiatieven en betrokken bewoners kan alleen in goede samenwerking tot stand komen. Erasmusveld is te zien als een duurzame coproductie van bewoners, de gemeente, ontwikkelaars, hoogheemraadschap, nutsbedrijven en sport- en tuindersverenigingen én tal van andere. Soms ook nieuwe partijen, zoals de Woonpioniers, waarmee in de aanloopfase is geëxperimenteerd met duurzame manieren van wonen en leven, zoals het off-grid wonen in tiny houses en stadslandbouw.

BPD heeft veel van het pionierswerk geleerd. ‘Veel technische kennis die de bewoners in het klein opdeden, hebben wij in het groot in de woningen en het gebouw teruggebracht,’ zegt Kalter. Die kennis wordt geëxporteerd naar andere nieuwe gebiedsontwikkelingen, bijvoorbeeld rond elektrische deelmobiliteit.’ Opschalen is volgens hem nodig nu de woningnood in Nederland tot grote hoogte is gestegen. ‘In die nieuwe grotere gebiedsontwikkelingen kunnen we ook van deze kennis profiteren. Opschalen is alleen mogelijk vanuit een landschappelijk raamwerk dat recht doet aan flora en fauna, aan voldoende woningen én betaalbaarheid.’

Terug naar de hoge ambitie van toen. ‘Het Masterplan Erasmuszone van de gemeente uit 2008 verwoordde de ambitie om van Erasmusveld de meest duurzame wijk van Nederland te maken,’ zegt Roel Faems, projectleider Gebiedsontwikkeling bij de gemeente Den Haag. ‘Proeftuin Erasmusveld levert hieraan de grootste bijdrage van alle plannen in Erasmusveld. Zo’n totaalpakket aan maatregelen zie je niet vaak. Bijzonder vind ik de stadsnatuur. Het ecolint van Erasmusveld sluit mooi aan op de ecologische verbindingszone die de gemeente door Erasmusveld aanlegt.’